Umowy autorskie po nowelizacji – kogo i od kiedy chronią nowe przepisy?

20 września 2024 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o prawie autorskim, wprowadzająca największe od 1994 roku zmiany w zakresie umów autorskich. Nowe przepisy, wdrażające dyrektywę 2019/790 o prawie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym (CDSM), istotnie modyfikują zasady wynagradzania twórców, w tym poszerzają prawo do podwyższenia wynagrodzenia umownego w ramach tzw. klauzuli bestselerowej, nakładają na nabywców praw obowiązki informacyjne oraz dają twórcom nowe uprawnienia, takie jak prawo „odwołania” umowy przy braku eksploatacji utworu. Dziś pierwsza część cyklu omawiającego nowe zasady dla umów autorskich.

Dlaczego wprowadzono zmiany

Zmiany mają na celu implementację rozdziału 3 dyrektywy CDSM (art. 18-23), zatytułowanego „Godziwe wynagrodzenie twórców i wykonawców w ramach umów o eksploatację”. Stanowią one pierwszą poważną próbę harmonizacji przepisów regulujących obrót prawami autorskimi na poziomie unijnym. Do tej pory kwestie umów autorskich pozostawały niemal wyłącznie domeną prawa krajowego, a dyrektywy unijne zawierały jedynie pojedyncze przepisy dotyczące wybranych aspektów umów (jak nieważność postanowień umownych zakazujących dekompilacji programu w celu osiągnięcia interoperacyjności). Harmonizacja w dyrektywie CDSM jest nadal wycinkowa – regulacje dotyczące umów autorskich wciąż znacząco różnią się między państwami członkowskimi i różnice dotyczą tak fundamentalnych kwestii, jak choćby zbywalność prawa autorskiego.

Przepisy zawarte w rozdziale 3 dyrektywy wprowadzają mechanizmy mające wzmocnić pozycję negocjacyjną twórców i wykonawców, którzy — zgodnie z oczywistą oczywistością zawartą w motywie 72 dyrektywy – „zazwyczaj znajdują się na słabszej pozycji przy zawieraniu umów licencyjnych lub przenoszących prawa”. Koncepcja rozdziału 3 opiera się przy tym na kilku filarach. Pierwszym jest zasada odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia za eksploatację utworu znajdująca zastosowanie już na etapie formowania umowy. Drugim — obowiązek informowania twórców eksploatacji ich utworów, obejmujące sposoby eksploatacji, wszystkie uzyskane przychody i należne wynagrodzenia. Ten obowiązek przejrzystości ma zapewnić twórcom informacje, pozwalające na ocenę, czy ich wynagrodzenie nadal jest odpowiednie i proporcjonalne. Trzecim — możliwość żądania podwyższenia wynagrodzenia, gdy okaże się ono niewspółmiernie niskie w stosunku do przychodów z eksploatacji, czyli mechanizm dostosowawczy. Czwartym — pominiętym przy polskiej implementacji — obowiązek zapewnienia twórcom dostępu do alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR), mający — zgodnie z motywem 79 dyrektywy — ułatwić dochodzenie roszczeń przeciwko podmiotom eksploatującym utwory. Na etapie trilogu na skutek postulatów Parlamentu Europejskiego dorzucono do tego jeszcze jeden element. Jest nim prawo do „odwołania” licencji lub przeniesienia praw w przypadku braku eksploatacji utworu.

Doświadczenia państw członkowskich z podobnymi regulacjami są mieszane. W Niemczech przepisy dotyczące godziwego wynagrodzenia i obowiązków informacyjnych wprowadzone reformą UrhG z 2011 r. są na ogół oceniane pozytywnie. Podobnie we Francji, gdzie zasada odpowiedniego proporcjonalnego wynagrodzenia funkcjonuje od początku lat 90. Z kolei podobne rozwiązania wprowadzone w Holandii w 2015 r. nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. W literaturze wskazuje się, że twórcy obawiają się znalezienia na nieoficjalnych „czarnych listach” osób sprawiających problemy, z którymi raczej się nie współpracuje.

Spóźniona implementacja

Implementacji służy nowelizacja ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych uchwalona 24 lipca 2024 r. Mimo ponad 3-letniego poślizgu w stosunku do terminu wynikającego z dyrektywy (7 czerwca 2021 r.) trudno rządowy projekt nowelizacji ustawy uznać za rozwiązanie przemyślane i czytelne. I tak projekt nie przewidywał w ogóle implementacji art. 18 dyrektywy, uznając — jak wynika z uzasadnienia — że wystarczający jest dotychczasowy art. 43 pr. aut. Zupełnie pominięto też kwestię alternatywnych metod rozwiązywania sporów, poprzestając na stwierdzeniu, że wystarczająca jest istniejąca instytucja mediacji sądowej.

W toku prac legislacyjnych najwięcej emocji wzbudziła kwestia tantiem od streamingu, czyli wynagrodzenia rezydualnego przysługującego z mocy prawa współtwórcom utworu audiowizualnego i artystom wykonawcom. Niejako przy okazji tego sporu, w odpowiedzi na zarzuty o uprzywilejowanie określonej grupy twórców, zdecydowano się na istotną zmianę art. 43, wprowadzając do niego wprost zasadę odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia, aczkolwiek pozostaje nam tylko zgadywać, jaki za tym przepisem stoi mechanizm prawny. Przepisy dotyczące prawa odwołania i obowiązku przejrzystości nie zmieniły się w stosunku do projektu. To akurat nie jest dobra wiadomość — nie poprawiono nawet ich niechlujnej redakcji.

Kim jest „twórca”

Wedle rozpowszechnionego poglądu pojęcie „twórcy”, używane w szeregu przepisów ustawy, w tym w rozdziale 5, ma różne znaczenie w zależności od kontekstu jego użycia. Wśród wielu wariantów czasem oznacza więc każdego uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych, czasem każdy pierwotny podmiot tych praw, czasem tylko rzeczywistego twórcę. Choć takie podejście narusza zakaz wykładni homonimicznej, ma sporo zalet praktycznych i rozważania, kim w danym przepisie jest „twórca”, od dawna stanowią jeden z żelaznych punktów komentarzy do ustawy.

O ile w wielu wypadkach formułowane oceny grzeszą pewną dozą dowolności, o tyle tu mamy jasną sytuację i argument do zawężenia podmiotowego zakresu nowych przepisów w postaci wykładni prounijnej. Zgodnie z intencją prawodawcy unijnego, wyrażoną w motywie 72 dyrektywy CDSM, nowe regulacje dotyczą wyłącznie twórców będących osobami fizycznymi, które stworzyły utwór. Jest to uzasadnione celem regulacji, jakim jest zapewnienie ochrony prawnej twórcom i wykonawcom, którzy „zazwyczaj znajdują się na słabszej pozycji przy zawieraniu umów licencyjnych lub przenoszących prawa”. Nowe przepisy będą miały zastosowanie również w przypadku zawarcia umowy przez twórcę prowadzącego działalność gospodarczą niezależnie od formy tej działalności. Nie powinny być natomiast stosowane w odniesieniu do następców prawnych rzeczywistego twórcy, a także innego niż twórca pierwotnego podmiotu autorskich praw majątkowych.

Jakie umowy?

Sposób ujęcia nowych przepisów sugeruje, że stosujemy je do wszystkich do umów zawieranych z twórcami, podlegających przepisom rozdziału 5 ustawy, takich jak umowy wydawnicze, umowy licencyjne czy umowy o dzieło i umowy o świadczenie usług, których elementem jest udzielenia licencji lub przeniesienia autorskich praw majątkowych. Nie jest to do końca ścisłe. Jak wynika z motywu 72 dyrektywy CDSM, nowe regulacje nie znajdują zastosowania w sytuacji, gdy kontrahent twórcy występuje wyłącznie jako użytkownik końcowy i nie „eksploatuje” samego utworu. A contrario jeżeli nie jest użytkownikiem końcowym i „eksploatuje”, nowe przepisy powinny być stosowane.

Tej wymienianej w dyrektywie „eksploatacji” nie należy przy tym utożsamiać z „korzystaniem” z utworu w takim znaczeniu, jakie temu pojęciu nadaje się w polskim prawie autorskim. ”Korzystanie” tradycyjnie rozumie się jako każdą czynność wkraczającą w zakres autorskich praw majątkowych (jak zwielokrotnianie czy rozpowszechnianie). “Eksploatacja” w dyrektywie oznacza natomiast działania zmierzające do czerpania korzyści ekonomicznych z udostępnienia utworu.

Nowe przepisy powinny być wiec stosowane we wszystkich tych przypadkach, w których zawierana umowa zmierza do tak rozumianej eksploatacji utworu. Nie ma natomiast znaczenia, czy jest to typowa umowa zawierana w obrocie autorskim (jak umowa wydawnicza), umowa „cywilnoprawna”, B2B czy umowa o pracę.

Przykładowo, przedsiębiorca zatrudniający konsultanta i korzystający z prezentacji stworzonej przez tego konsultanta wyłącznie na potrzeby wewnętrzne będzie użytkownikiem końcowym. Podobnie kancelaria współpracująca na B2B z prawnikami i nabywająca prawa do tworzonych przez nich dokumentów dla potrzeb świadczenia usług dla klientów również będzie użytkownikiem końcowym. Natomiast pracodawca zatrudniający dziennikarzy i publikujący ich artykuły dokonuje eksploatacji utworów, zatem w tym przypadku znowelizowane przepisy rozdziału 5 znajdą zastosowanie także do umów o pracę.

Nowe przepisy i stare umowy

Nowelizacja nie zawiera zbyt wielu przepisów intertemporalnych. Równie lakoniczna jest dyrektywa CDSM. Problemem jest więc ustalenie stosowania znowelizowanych przepisów do umów długoterminowych, które obowiązywały już w dacie wejścia w życie ustawy. Problem dodatkowo komplikuje to, że polska implementacja dyrektywy CDSM nastąpiła z ponad trzyletnim opóźnieniem w stosunku do terminu wynikającego z dyrektywy.

Mamy trzy punkty odniesienia. Pierwszym jest art. 4 ust. 2 ustawy nowelizującej. Przepis ten wyraźnie określa zakres stosowania nowego obowiązku w zakresie przejrzystości z art. 47¹ pr. aut. do istniejących umów — ma on objąć jedynie korzystanie z utworu mające miejsce od dnia wejścia w życie ustawy. Innymi słowy, zobowiązani nie muszą przekazywać informacji o przychodach osiągniętych z eksploatacji utworu przed wrześniem 2024 r.

Kolejną wskazówką jest art. 26 ust. 2 dyrektywy CDSM, zgodnie z którym nowe przepisy powinny być stosowane „bez uszczerbku dla umów zawartych i praw uzyskanych” przed 7 czerwca 2021 r. Oznacza to, że implementacja dyrektywy nie może podważać treści umów zawartych przed tą datą ani praw nabytych na ich podstawie.

Trzecim punktem odniesienia jest orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE dotyczące zasad stosowania nowych regulacji w czasie. Z orzecznictwa tego – przede wszystkim wyroków w sprawach Flos C‑168/09 i Butterfly Music C-60/98 – wynika, że przepisy zmieniające stosuje się do przyszłych konsekwencji sytuacji istniejących w momencie wejścia w życie nowych przepisów. Przy określaniu zakresu zastosowania nowych regulacji należy jednak uwzględnić uzasadnione oczekiwania osób trzecich oraz ocenić to w świetle zasady proporcjonalności.

Z powyższych zasad wynika, że nowe regulacje rozdziału 5 pr. aut. nie mogą prowadzić do podważenia treści zawartych już umów – zmienione brzmienie art. 43 dotyczące wynagrodzenia autorskiego nie daje podstaw do kwestionowania istniejących postanowień umownych w tym zakresie. Możliwe jest natomiast zastosowanie mechanizmu dostosowawczego z art. 44, jednak wyłącznie w odniesieniu do dysproporcji w wynagrodzeniu, jaka pojawiła się po wejściu w życie nowych przepisów. Analogicznie należy potraktować obowiązki informacyjne, które zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy nowelizującej znajdują zastosowanie do umów zawartych przed jej wejściem w życie, ale wyłącznie w zakresie informacji o korzystaniu z utworu po tej dacie. Ten sam mechanizm dotyczy prawa do „odwołania” licencji lub przeniesienia praw – może ono zostać wykonane także w przypadku umów zawartych przed wejściem w życie nowelizacji, jednak tylko w odniesieniu do braku eksploatacji utworu w okresie po tej dacie.

Czerwiec 2021 czy wrzesień 2024

Dyskusyjne pozostaje, czy przy ocenie stosowania nowych przepisów do umów istniejących powinniśmy brać pod uwagę datę, od której państwa członkowskie były zobowiązane stosować dyrektywę CDSM (7 czerwca 2021 r.), czy też datę wejścia w życie polskiej ustawy implementującej (20 września 2024 r.).

Biorąc pod uwagę, że przepisy rozdziału 3 dyrektywy pozostawiają państwom członkowskim pewien zakres swobody co do sposobu ich wdrożenia (zwłaszcza w zakresie mechanizmów zapewniających odpowiednie i proporcjonalne wynagrodzenie czy szczegółowych zasad wykonywania prawa do odwołania), a sama dyrektywa nie wywołuje bezpośredniego skutku w relacjach między podmiotami prywatnymi, bardziej uzasadnione wydaje się przyjęcie tej drugiej daty. Przemawia za tym również zasada pewności prawa oraz konieczność ochrony uzasadnionych oczekiwań stron umów zawartych w okresie między czerwcem 2021 r. a wrześniem 2024 r.

Uwzględniając to wszystko, zastosowanie nowych przepisów do starych umów będzie się przedstawiać jak w tabeli poniżej.

Przepis	Stosowanie
Wynagrodzenia (art. 43)	nie znajduje zastosowania, zmiana wynagrodzenia tylko w ramach mechanizmu dostosowania (art. 44)
Przejrzystość (art. 47[1])	do istniejących umów za okres od 20.09.2024
Mechanizm dostosowania (art. 44)	do istniejących umów za okres od 20.09.2024
Prawo odstąpienia (art. 57)	do istniejących umów za okres od 20.09.2024

Co dalej?

Istnieje jeszcze jedno istotne ograniczenie zakresu zastosowania nowych przepisów. Zgodnie z art. 23 ust. 2 dyrektywy CDSM nie stosuje się ich do twórców programów komputerowych. Ustalenie jednak, co dokładnie stanowi „program komputerowy” w świetle tak najróżniejszych dyrektyw wchodzących tu w rachubę, jak i orzecznictwa TSUE, okazuje się zaskakująco skomplikowane — do tego zagadnienia wrócimy w ostatniej części naszego cyklu.

W następnym odcinku zajmiemy się natomiast szczegółową analizą zasady odpowiedniego i proporcjonalnego wynagrodzenia oraz mechanizmu dostosowania umów w przypadku, gdy pierwotnie uzgodnione wynagrodzenie okaże się niewspółmiernie niskie. Czy to rzeczywiście taka rewolucja, na jaką wygląda?